در این مقاله به نمادها و فرم های کهن در طراحی لباس میپردازیم. تاریخ پوشاک، بخشی از تاریخ تمدن و فرهنگ انسان است. برای آگاهی از شیوه پوشش در ایران، باید تاریخ فرهنگی مردمان این سرزمین کهن را بررسی کنید، زیرا به واسطه آن میتوان آگاهیهایی ارزشمند درباره سیر دگرگونی تاریخی، زیباییشناسی، اعتقادات، طبقات اجتماعی و پیشرفت صنعت به ویژه نساجی و پارچهبافی دورههای تاریخی به دست آورد. نماده ها و مدل لباس ها از منابع و مآخذ بزرگ هنر و فرهنگی بشمار میروند، پژوهندگان هربار که به مطلب تازهای از تاریخ و هنر بر میخورند، همواره به این منابع بازمیگردند این نقشها و نماد ها معیارهای اصیلی هستند که میتوانیم نتایج بدست آمده را با آنها بسنجیم. به عنوان مثال مقایسه تصویر شهریاران ساسانی که بر صخره ها نقرشده با تصویر آنها بر سکه ها و ظروف فلزی نقشدار و نگینهای کنده کاری شباهت و وحدتی اصولی را اثبات میکند که تصویرهای مذکور بر مبنای آن پدیدآمده ً اند. بررسی زیورها، پوشاک و مخصوصا افسر شاهی روشن میسازد این آثار دارای نشانه های نمادین و رازآمیزی هستند که با آئین زرتشت و باورهای پیش از آن پیوندی ناگسستنی دارند. در این پژوهش به بررسی نمادها و فرم های کهن در طراحی لباس ها پرداخته شده است
نمادها و فرم های کهن دوره قاجار
مدگرایی و مد در ایران از زمان قاجار و با سفر ایرانیان به غرب آغاز شد، در آن زمان درباریان به دنبال توسعه روابط دیپلماتیک با قدرتهای اروپایی طی سفر به اروپا برای نخستین بار با پوششهای غربی آشنا شدند، همچنین دانشجویانی که برای ادامه تحصیل به اروپا رفته بودند نیز زمینه تغییر دیدگاه نسبت به سبک پوشش را فراهم آوردند. پیش از دوره قاجار اطلاع از لباسهای اروپایی در میان زنان ایرانی محدود بود. عمده اروپاییان، دیپلماتها، سربازان و تاجرانی که به اصفهان (پایتخت صفویان) سر میزدند مرد بودند، طبیعتاً آنها جامه اروپایی بر تن داشتند اما زمانی که لازم بود لباس ایرانیان را میپذیرفتند. جامه زنان اروپایی از طریق تصاویر وارداتی از زیباییهای مد روز شناخته میشد. تصاویری که همزمان توسط هنرمندان ایرانی که تخصصشان در نقاشی از چهره برای آلبوم مشتریهایشان بود، گرتهبرداری میشد.
پوشش مردان در زمان قاجار
یکی از امتیازات فرهنگی ایران بر سایر جوامع، بی شک نوع پوشش مردم در طول زمان بوده است به نحوی که گاه این امر تعجب سیاحان خارجی را بر انگیخته است. در طول دوران حکومت ۵۰ ساله ناصر الدین شاه قاجار بر ایران، یکی از امور بسیار مهم در نزد اقشار جامعه، نوع پوشش و متعلقات آن بوده است، به نحوی که کلاه، کفش، جوراب، شلوار، شال، کمربند، جبه، قبا، عبا و عمامه و پوستین از جمله عناصر پوشاک قاجار محسوب می شده است.
معرفی کلاه قاجاری
کلاه بر خلاف امروز، یک پوشش همگانی بود و ایرانیان به آن حساسیت داشتند به نحوی که هیچکس کلاه از سر بر نمی داشت. به اعتقاد کرزن مولف کتاب ایران و قضیه ایران، کلاهی که ایرانیان به رسم ملی بر سر می گذاردند فقط در دوره قاجاریه از یک قرن پیش مرسوم شده است تا آن موقع همه جا عمامه رسم بود. بعد از رسم شدن کلاه، غالباً شالی برگرد آن می پیچیدند و این کار مختص پادشاهان و افراد خانواده شاهی و بعضی بزرگان دولت بود و اکنون فقط در موقع میلاد رسمی دربار شاه دیده می شود.
از طرفی دیگر هم شکل کلاه عوض شده است، چون اوایل قرن حاضر یک و نیم پا بلندی آن بوده و نوک باریکی داشت و حالا فقط شش تا ده اینچ ارتفاع دارد و سر و ته آن تقریباً متساوی است محمد شاه اولین بار دستور داد که کلاه کوتاه شود. کلاه دوره قاجار عبارت بوده از یک مخروط مجوف به ارتفاع سی و پنج سانتی متر که انتهای فوق آن به داخل تا شده بود. آن قسمت که تا می خورد به طرف جلو یا قدری به پهلو، بسر می گذاشتند، پولاک نوشته است: «کلاه اعیان و متمولین از بهترین پوست بخاراست آنهم از قسمت های دست چین و منتخب پشت بره برای مردم با در آمدتر، این کلاه را از پوست زیبای بره های محلی و بخصوص بره های شیراز و قم تهیه می کنند به قیمت ۲ تا ۵ تومان. ایرانیها همچنین، زیر کلاه یا «عرقچینی» به سر می گذاردند که زنان و بخصوص زنان اصفهان به نقوش مختلف و با هنرمندی تمام آن را می دوزندعمامه نیز به تدریج از شکل عام و همه گیر درآمد و فقط بعضی از قبایل کرد، افغان، بلوچ و برخی از اصناف مانند سادات، روحانیون، معلمین مدارس، اطباء و داروسازها و غیره آن را به عنوان علامت مشخصه بر سر می گذاشتند.
کفش و جوراب
پاها با جوربهای کوتاهی که فقط تا قوزک می رسد پوشیده شده است. جورابها را به ظرافت بسیار مثل شال با میله می بافند. برای پوشش پا کفش دهان گشادی به پا می کنند که هنگام رسیدن به اتاق به سهولت بتوان آن را از پای بیرون آورد. روحانیون و منشی ها دم پایی هایی از چرم ساغری با نوکهای منقاری شکل و کاملاً برگشته به پا می کنند که پاشنه هایی بسیار بلند و نازک و مخروطی شکل دارد در دوره قاجار جورابهای بافت اصفهان طالبان زیادی داشتند و طول ساقه آن بطور معمول تا به زیر ماهیچه های پا می رسید. در حالی که مردان ثروتمند و مسن تر، علاقمند به پوشیدن جورابهای ساقه بلندی بودند. جورابهای نخ پنبه ای مخصوص تابستان و جورابهای ضخیم پشمی مخصوص فصل سرما و زمستان بود. روستائیان عادت به پوشیدن جوراب، جز در مراسم ایام عید یا در شب عروسی نداشتند.
((کفش ساغری)) در ایران متداول بود که بتدریج کفش دستک دار جای آن را گرفت. عبدالله مستوفی در کتاب شرح زندگانی من، شرح زیبایی در همین زمینه دارد که: «کفش های اعیان زاده های شیک، کفش دستک دار بود کفش هایی که روی پا و ساق را بپوشاند هنوز به تهران نیامده و اگر هم آمده بود عمومیت نداشت و به اصطلاح زمان بعضی جلف ها بودند که از آن کفش راحت پا و حافظ سرما می پوشیدند یک مرتبه در دوازده سالگی بر حسب تصادف یکی از این کفش ها نصیبم شد که هیچوقت جرأت نمی کردم جلو بزرگترها آن کفش را پا کنم.
